Ergenlerde Demir Eksikliği Taraması: Neden Gereklidir?

Ergenlik dönemi, fiziksel, zihinsel ve ruhsal değişimlerin hızla yaşandığı karmaşık bir dönüşüm aşamasıdır. Bu dönemde, ergenlerin değişen bedensel ihtiyaçlarını fark etmeleri ve bu ihtiyaçları karşılamaları, sağlıklı bir gelişim için kritik öneme sahiptir.

Demir eksikliği anemisi (kansızlık), demirin kırmızı kan hücresi üretiminde yetersiz kalması ile oluşan bir durumdur. Demir eksikliği ise bu sürecin başlangıcını ifade eder; daha ciddi bir duruma dönüşmeden önce ortaya çıkan bir klinik durumdur. Demir eksikliği tedavi edilmezse bireylerin yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilir ve uzun vadede kronik hastalık riski artar. Bu nedenle, riskli gruptaki ergenlik döneminde demir eksikliği açısından tarama yapılması, sağlıklı bir yaşam için atılması gereken en önemli adımlardan biridir. Yani, demir eksikliğini hafife almamak gereklidir.

Ergenlikte Demir Eksikliği ve Risk Altındaki Gruplar

Avrupa Hematoloji Derneği tarafından Temmuz 2024’te yayınlanan ”Demir Eksikliği ve Demir Eksikliği Anemisi Tanı, Tedavi ve Önlenmesi Kılavuzu”, çocuklar ve ergenler, sporcular, vejetaryenler, düzenli kan bağışçıları, yaşlı yetişkinler, adet gördüğü için demir eksikliği riski taşıyan kadınlar, hamile kalmayı düşünen veya hamile olanlar, kanama bozukluğu olan bireyler, uzun süre mide koruyucu ilaç kullanan kişiler ve toplumsal dezavantajı olan bireyler için demir eksikliği taraması önermektedir.

Ergen popülasyonunda demir eksikliğinin neden tedavi edilmesi gerektiğini ve taramanın önemini demirin vücuttaki temel işlevlerini anlayarak daha net ortaya koymak mümkündür.

Ergenlik dönemi, kan hacminin artması ve kas kütlesinin çoğalması ile daha yüksek demir ihtiyaçlarının ortaya çıktığı bir süreçtir. Özellikle ergen kızlar, adet dönemleri nedeniyle demir eksikliği riski altındadır. Modern zamanda artan obezite oranları ve bazı özel diyetlerin (vejetaryen, vegan) popülaritesi, çocukluk yaş grubunda demir eksikliği riskini artıran etkenler arasında sayılabilir.

Demir Vücutta Ne İşe Yarar?

Demir, sağlıklı büyüme ve gelişim için gerekli olan birçok protein ve enzimin temel bir bileşenidir. Demirin büyük bir kısmı kırmızı kan hücrelerinde bulunur; bu nedenle, herhangi bir sebepten kaynaklanan kan kaybı, dünya genelinde demir eksikliğinin (DE) önemli bir sebebidir. Ayrıca, hayvansal ürünleri sınırlayan vegan ve vejetaryen bireyler, demir seviyelerindeki düşüklük nedeniyle demir dengesizliği riski taşımaktadır.

Demir minerali, hücrelerin oksijen ihtiyacını karşılayan hemoglobin proteininin önemli bir bileşenidir. Bunun yanı sıra, enerji üretim süreçlerinde, beyin hücreleri arasında iletişimi sağlayan nörotransmitterlerin üretiminde, DNA sentezinde, bağışıklık hücrelerinin üretiminde ve karaciğerin detoksifikasyon işlevinin sürdürülmesinde kritik bir role sahiptir. Bu nedenle, sağlıklı bir ergenlik dönemi için yeterli ve dengeli beslenme ile gerektiğinde dışarıdan alınan demir takviyesi son derece önemlidir.

Demir Eksikliğinin Belirtileri Nelerdir?

Ergenlerde demir eksikliği, herhangi bir belirti vermeyebileceği gibi, fiziksel dayanıklılığı ve bilişsel performansı da etkileyebilir.

• Yorgunluk, halsizlik
• Saç dökülmesi
• Tırnak yapısında bozulma
• Hareketle ortaya çıkan nefes darlığı, çarpıntı
• Zihinsel konsantrasyon yeteneğinde azalma
• Değişken ruh hali
• Kuru cilt
• Huzursuz bacak sendromu
• Pika (yiyecek olmayan maddelere karşı aşırı yeme isteği) ve buz yeme isteği demir eksikliğinin belirtileri arasında yer alır.

Ne Zaman Doktora Başvurmalı?

Ergenlik döneminde, hiçbir şikâyet olmasa bile bazı durumlarda demir eksikliği için tarama yapılması önerilmektedir.

• Düşük demir alımına sahip alternatif diyetler (vegan-vejetaryen beslenme)
• Obezite
• Daha önce demir eksikliği anemisi tanısı almış bireyler
• Obezite cerrahisi geçirmiş olanlar
• Kan bağışçısı olanlar
• Kronik inflamatuar durumlar nedeniyle takip edilenler
• Mide koruyucu olarak asit baskılayıcı mide ilacı kullananlar
• Yoğun spor yapan gençler, demir eksikliği açısından risk grubu oluşturur ve bu gruptaki ergenler en az yılda bir kez değerlendirilmelidir.

Risk faktörü taşımayan ergen erkekler 14 yaşına kadar en az bir kez, menstrüel döngüsü başlayan ergen kızlar içinse ağır menstrüel kanama varsa her yıl, eğer normal bir döngüdeyse en geç 14 yaşına kadar bir kez demir eksikliği açısından taramadan geçmelidir.

Okul başarısında düşüş, spor aktiviteleri sırasında akranlarından geri kalma, derste dikkat toplamakta güçlük, tırnak yapısında bozulma, saç dökülmesi, yiyecek olmayan maddeleri yeme isteği veya huzursuz bacak sendromu, sık enfeksiyon geçirenler ve ailede genetik kansızlık öyküsü olan ergenler mutlaka doktor değerlendirmesine gitmelidir.

Demir Fazlalığının Vücutta Etkileri Nelerdir?

Demir eksikliği kadar, vücutta demir fazlalığının da ciddi sağlık sorunlarına yol açabileceği bilinmektedir. Aşırı demir, bazı protein yapılarına bağlanarak karaciğer, kalp, pankreas ve hipofiz bezi gibi organlarda birikim yapabilir ve bu organların işlev kaybına sebep olabilir.

Demir fazlalığı, demir eksikliği için yapılan tarama testleri ile teşhis edilebilir. Özellikle ailesel hemokromatozis tanısı almış ailelerin çocukları veya nedeni bilinmeyen karaciğer, kalp, pankreas ve hipofiz bezi sorunları yaşayan ergenlerin değerlendirilmesi önemlidir.

Demir Eksikliği Ergenlikte Nasıl Önlenir?

Demir açısından zengin besinlerin tüketilmesi, demir eksikliğini önlemek için atılacak ilk adımdır.

• Kırmızı et (sığır, kuzu eti), tavuk, balık ve karaciğer gibi hayvansal kaynaklar: En iyi demir kaynağıdır, çünkü bu demir türü (hem demir) vücut tarafından daha kolay emilir.
• Baklagiller (mercimek, nohut, fasulye), ıspanak, brokoli, koyu yeşil yapraklı sebzeler ve kabak çekirdeği gibi bitkisel kaynaklar: Bitkisel kaynaklı demirin etkinliğinin artırılması gerekmektedir. C vitamini, bitkisel demirin emilimini artırır. Bu nedenle, ıspanak gibi demir bakımından zengin sebzelerle portakal, limon, çilek, kivi veya biber gibi C vitamini zengini yiyeceklerin bir arada tüketilmesi önerilir.
• Çay ve kahve: İçerdiği tanenler nedeniyle demir emilimini olumsuz etkileyebilir. Yemeklerden hemen sonra çay veya kahve içilmemesi önemlidir.

Demir Takviyeleri

• Doktor önerisi doğrultusunda, demir seviyeleri düşük ergenlerde demir takviyeleri kullanılabilir. Ancak bu takviyeler, bireyin demir eksikliği düzeyine göre gerekli süre ve dozlarda uygulanmalıdır; fazla demir alımı toksik etkiler gösterebilir.
• Ağızdan alınan demir takviyesi, kabızlık, karın bulantısı ve mide rahatsızlığı gibi yan etkilere yol açabilir. Bu zararlı etkiler nedeniyle tedaviye uyum zorlaşabilir. Doktorun uygun gördüğü durumlarda, intravenöz demir desteği de sağlanabilir.

Vejetaryen veya vegan bireyler için demir kaynaklarını artırmak önemli bir meseledir. Mercimek, kinoa, tofu, kabak çekirdeği ve tam tahıllar bu tür beslenmeler için önemli demir kaynaklarıdır. Ayrıca bu kaynakların emilimini fazla C vitamini ile desteklemek de gereklidir.

Yoğun spor yapan gençler, demir eksikliği açısından risk altında olan bir grubu oluşturur. Bu gençlerin demir ihtiyacı, akranlarına göre daha fazla olabilir. Kasların oksijen ihtiyacını karşılayabilmek için demir alımlarını artırmaları gerekebilir. Sporcu gençlerin beslenme programlarına demir açısından zengin gıdaların eklenmesi önemlidir.

Ergenlik dönemindeki demir eksikliği, önlenebilir bir durumdur ve yeterli beslenme ile doğru alışkanlıklar, gençlerin sağlıklı bir gelişim süreci geçirmelerini sağlar.

Egzersiz Demir Metabolizmasını Etkiler mi?

Demir metabolizması, vücuttaki oksijen taşıma, enerji üretimi ve kas işlevleri üzerinde doğrudan etki eden bir süreçtir, bu nedenle egzersizin demir gereksinimlerine olan etkisi önemlidir.

Yoğun egzersiz (özellikle dayanıklılık sporları), vücutta daha fazla oksijen taşınması ve enerji üretimi ihtiyacını artırır. Bu süreçlerde demir, oksijen taşıyan hemoglobin ve kaslardaki miyoglobin için gereklidir. Kas dokusundaki artış da demir ihtiyacını artırma potansiyeline sahiptir. Egzersizle birlikte artan demir ihtiyacı, vücudun demir emilimini artırabilir.

Yüksek etkili aktiviteler (örneğin koşma) sırasında ayakların yere vurması veya aşırı kas yüklenmesi gibi fiziksel stres, kırmızı kan hücrelerinin parçalanmasına (hemoliz) neden olabilir. Bu durumda hemoglobinin bir kısmı idrar yoluyla atılır ve demir kaybı yaşanabilir.

Demir Eksikliği Olan Ergenlerde Ağır Metal Maruziyeti ve Sonuçları

Demir, vücutta özel bir taşıma sistemi aracılığıyla emilir. Ancak demir eksikliği durumunda, vücut bu eksikliği telafi etmek için bağırsaklardaki demir emilimini artırır. Demir eksikliği çeken bireylerde, emilim mekanizmaları daha aktif hale gelir ve demir içermeyen ama ağır metal bulunduran kötü bir öğünle karşılaşıldığında, yeterli demir bulamadıklarında diğer ağır metalleri (kurşun, kadmiyum, civa gibi) daha fazla emebilirler.

Ferritin, vücutta demiri depolayan bir proteindir ve demir eksikliği olan bireylerde ferritin seviyeleri düşüktür. Ferritin aynı zamanda ağır metalleri bağlama kapasitesine de sahiptir, bu da demirin yanı sıra bazı toksik metalleri bağladığı anlamına gelir. Demir eksikliği durumunda düşük ferritin seviyeleri, ağır metallerin serbest kalarak toksik etkilerini artırmasına yol açabilir.

Ağır metal maruziyetinin artması, vücutta ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir:

• Nörolojik Hasar: Özellikle kurşun ve civa, merkezi sinir sistemine ciddi toksik etkiler yapabilir. Bu durum, zihinsel gelişim sorunlarına ve hafıza ile öğrenme güçlüklerine yol açabilir.
• Böbrek ve Karaciğer Hasarı: Kadmiyum gibi ağır metallerin birikimi, böbrek ve karaciğer hasarına neden olabilir. Bu durum, ağır metal zehirlenmesinin uzun vadedeki etkilerindendir.
• Kemik Sağlığı Üzerinde Olumsuz Etkiler: Kadmiyum birikimi, kemik dokusunda zayıflamalara ve osteoporoz gelişimine neden olabilir.

Bu basit demir eksikliği durumu, pek çok bireyde mevcut olsa da. yeterli destek ve tedavi alınmadığında ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir. Demir eksikliği tespit edildiğinde, demir desteği almak ve temiz içerikli beslenmeye yönelmek sağlıklı bir ergen gelişimi için çok önemlidir. Bu nedenle, demir eksikliği durumunda ağır metallerin vücuda zarar verme riski artabileceği için belirli önlemler alınmalıdır:

• Demir eksikliğini gidermek için demir açısından zengin besinler tüketilmeli (kırmızı et, tavuk, balık, yeşil yapraklı sebzeler) ve gerektiğinde doktor önerisiyle demir takviyesi alınmalıdır.
• Özellikle kurşun ve kadmiyum maruziyetini azaltmak önemlidir. Kurşun içeren eski boyalar, kirli su boruları veya kirli topraklardan kaçınılmalıdır.
• Ağır metal içerebilecek kontamine su kaynaklarından kaçınılmalı ve gıdaların güvenli yerlerden temin edildiğine dikkat edilmelidir.

Demir eksikliği, ağır metal emilimini artırarak vücudu daha savunmasız hale getirebilir. Bu nedenle, demir eksikliğini önlemek, yalnızca demir anemisi değil, aynı zamanda ağır metal kronik zehirlenmesine karşı da koruyucudur. Bu nedenle, ergenlik döneminde risk faktörlerine sahip olan bireyler için yıllık demir eksikliği taraması yapılması ergen sağlığı açısından hayati önem taşımaktadır.